"Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας"- Γ. Σεφέρης
Πολλές φορές αντιμετωπίζω στις τάξεις που διδάσκω αυτό το ερώτημα. Οι μαθητές μου, ιδίως εκείνοι που δυσκολεύονται με τις γλώσσες και τις γραμματικο- συντακτικές δομές, αδυνατούν να κατανοήσουν γιατί είναι σημαντικό να μαθαίνουν αρχαία ελληνικά, να μελετούν αρχαία κείμενα και να μαθαίνουν τη γραμματική και το συντακτικό μιας "νεκρής γλώσσας". Παρ` όλο που αυτή η σκέψη και μόνο ως τέτοια με ενοχλεί αφάνταστα, αντιλαμβάνομαι πιο είναι το κρυμμένο πρόβλημα πίσω από αυτήν την αντίληψη και σίγουρα δεν σχετίζεται με τα αρχαία ελληνικά μόνο, αλλά με την γενικότερη έλλειψη στόχευσης της σύγχρονης "εκπαίδευσης", η οποία στη μορφή που παρουσιάζει δεν είναι ούτε ανθρωπιστική ακριβώς ούτε και τεχνοκρατική, αφού τα εφόδια που παρέχει κρίνονται ανεπαρκή- και δεν το λέω εγώ, το λένε οι έρευνες και η βιωμένη καθημερινότητα. Ο σημερινός μαθητής έχει υιοθετήσει την αντίληψη ότι πρέπει να ασπαστεί την "θρησκεία" της χρησιμοθηρίας, όπερ σημαίνει ότι θα μαθαίνει μόνο τόσα, όσα του είναι χρήσιμα για την επαγγελματική του αποκατάσταση και πολύ σπάνια ενδιαφέρεται να γίνει άνθρωπος καλλιεργημένος, με ευρεία μόρφωση και αντίληψη, με προσωπική γνώμη και πραγματική πνευματική ελευθερία. Οι ευθύνες, φυσικά, αποδίδονται στο σύστημα, που μόνο από ευφημισμό λέγεται "σύστημα", το οποίο υπηρετούν λίγο πολύ όλοι, και οι γονείς, που δίνουν έμφαση στο βαθμό και όχι στο περιεχόμενο, και οι καθηγητές με την παρωχημένη γνώση, την έλλειψη δημιουργικότητας και πρωτοβουλίας και την σε πλεόνασμα ανοία, και η πολιτεία, που κατευθύνει την εκπαίδευση με την ύλη και το χρονοδιάγραμμα, το κατά κόσμον "αναλυτικό πρόγραμμα"- αναλυτικό στην πενία του- που κρέμεται σαν τη δαμόκλειο σπάθη πάνω από τα κεφάλια διδασκόντων και διδασκομένων. Έτσι, οι μαθητές, που βρίσκονται μεσοστρατίς στην πορεία της εφηβείας, προσπαθούν ασθμαίνοντας να ανταποκριθούν σ` αυτές τις ασαφείς απαιτήσεις για να εκπληρώσουν ασαφείς στόχους ενός εξίσου ασαφούς μέλλοντος...
Πολλές φορές αντιμετωπίζω στις τάξεις που διδάσκω αυτό το ερώτημα. Οι μαθητές μου, ιδίως εκείνοι που δυσκολεύονται με τις γλώσσες και τις γραμματικο- συντακτικές δομές, αδυνατούν να κατανοήσουν γιατί είναι σημαντικό να μαθαίνουν αρχαία ελληνικά, να μελετούν αρχαία κείμενα και να μαθαίνουν τη γραμματική και το συντακτικό μιας "νεκρής γλώσσας". Παρ` όλο που αυτή η σκέψη και μόνο ως τέτοια με ενοχλεί αφάνταστα, αντιλαμβάνομαι πιο είναι το κρυμμένο πρόβλημα πίσω από αυτήν την αντίληψη και σίγουρα δεν σχετίζεται με τα αρχαία ελληνικά μόνο, αλλά με την γενικότερη έλλειψη στόχευσης της σύγχρονης "εκπαίδευσης", η οποία στη μορφή που παρουσιάζει δεν είναι ούτε ανθρωπιστική ακριβώς ούτε και τεχνοκρατική, αφού τα εφόδια που παρέχει κρίνονται ανεπαρκή- και δεν το λέω εγώ, το λένε οι έρευνες και η βιωμένη καθημερινότητα. Ο σημερινός μαθητής έχει υιοθετήσει την αντίληψη ότι πρέπει να ασπαστεί την "θρησκεία" της χρησιμοθηρίας, όπερ σημαίνει ότι θα μαθαίνει μόνο τόσα, όσα του είναι χρήσιμα για την επαγγελματική του αποκατάσταση και πολύ σπάνια ενδιαφέρεται να γίνει άνθρωπος καλλιεργημένος, με ευρεία μόρφωση και αντίληψη, με προσωπική γνώμη και πραγματική πνευματική ελευθερία. Οι ευθύνες, φυσικά, αποδίδονται στο σύστημα, που μόνο από ευφημισμό λέγεται "σύστημα", το οποίο υπηρετούν λίγο πολύ όλοι, και οι γονείς, που δίνουν έμφαση στο βαθμό και όχι στο περιεχόμενο, και οι καθηγητές με την παρωχημένη γνώση, την έλλειψη δημιουργικότητας και πρωτοβουλίας και την σε πλεόνασμα ανοία, και η πολιτεία, που κατευθύνει την εκπαίδευση με την ύλη και το χρονοδιάγραμμα, το κατά κόσμον "αναλυτικό πρόγραμμα"- αναλυτικό στην πενία του- που κρέμεται σαν τη δαμόκλειο σπάθη πάνω από τα κεφάλια διδασκόντων και διδασκομένων. Έτσι, οι μαθητές, που βρίσκονται μεσοστρατίς στην πορεία της εφηβείας, προσπαθούν ασθμαίνοντας να ανταποκριθούν σ` αυτές τις ασαφείς απαιτήσεις για να εκπληρώσουν ασαφείς στόχους ενός εξίσου ασαφούς μέλλοντος...
Ποια να είναι η θέση των αρχαίων ελληνικών μέσα σ` αυτό το ομιχλώδες τοπίο, ιδίως για όσους δεν ακολουθούν θεωρητική κατεύθυνση, για να μπουν σε μία από τις παραδοσιακές σχολές της;
Τροφή για σκέψη μου έδωσε ένα άρθρο που διάβασα πριν λίγες μέρες στην εφημερίδα http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=444199, για έναν καθηγητή του πανεπιστημίου της Γλασκώβης, του αποδημήσαντος πλέον Ντάγκλας Μακ Ντάουελ, ο οποίος κληροδότησε στο πανεπιστήμιο το ποσό των 2,4 εκατομμυρίων λιρών, προκειμένου να διατηρηθεί η έδρα αρχαίων ελληνικών στο εν λόγω πανεπιστήμιο. Το άρθρο αναφέρει, μεταξύ άλλων: " Ο Μακ Ντάουελ ανέλαβε δράση με ριζοσπαστικές αλλαγές στο παραδοσιακό πρόγραμμα διδασκαλίας. Το 1972 εισήγαγε ένα γενικό μάθημα εισαγωγής στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό διδάσκοντας μέσα σε ένα εξάμηνο ιστορία, φιλοσοφία, τέχνη και αρχαίους έλληνες συγγραφείς σε μετάφραση. Ανοιξε την όρεξη πολλών φοιτητών που επιθυμούσαν να συνεχίσουν. Το 1974 προσφέρθηκε δεύτερο μάθημα. Το 1993 το τμήμα είχε τόσους φοιτητές ώστε το πανεπιστήμιο θέσπισε τετραετείς σπουδές πτυχίου αρχαίας ελληνικής φιλολογίας".
Στην Ελλάδα ανέκαθεν είχαμε τη συνήθεια να ευαγγελιζόμαστε τον αρχαίο μας πολιτισμό που έδωσε τα φώτα του στον υπόλοιπο κόσμο. Όταν έρχεται όμως η ώρα να συνδεθούμε ιδίοις κόποις με αυτόν, κάνουμε ό, τι περνάει από το χέρι μας να αποποιηθούμε την ευθύνη...
Ας προσπαθήσουμε λοιπόν, να επιχειρηματολογήσουμε υπέρ της εκμάθησης των αρχαίων ελληνικών.
Κατ` αρχάς, όπως κάθε φαινόμενο, έτσι και η γλώσσα έχει την ιστορία της και μέσω αυτής μπορεί να γίνει κατανοητή. Το να προσπαθούμε να τη δούμε σε κάθε ιστορική της στιγμή σαν κάτι αυτόνομο, χωρίς παρελθόν και μέλλον, είναι το ίδιο σαν να προσπαθούμε να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε έναν άνθρωπο χωρίς να λάβουμε υπόψη μας το παρελθόν του. Η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός, που προσαρμόζεται στις συνθήκες και εξελίσσεται μαζί με την κοινωνία, που τη χρησιμοποιεί ως κώδικα επικοινωνίας. Η ίδια κοινωνική ομάδα που δίνει έμφαση στην ιστορία της, για να μπορέσει να αυτοπροσδιοριστεί, δεν είναι δυνατόν να απαρνείται- ή ακόμα χειρότερα να απαξιώνει κι εν τέλει να αγνοεί συστηματικά- την ιστορία της γλώσσας της. Δέντρο χωρίς ρίζες είναι δέντρο νεκρό. Έτσι, δεν είναι η αρχαία ελληνική νεκρή γλώσσα, αλλά η νέα, όταν έχει την ψευδαίσθηση, χάριν ευκολίας, ότι έχει αποκοπεί από το παρελθόν της.
Για τον ίδιο λόγο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις γραμματικές και συντακτικές μεταβολές. Μπορεί να "αγκομαχούμε" μπροστά στην ανηφοριά του αρχαιοελληνικού συντακτικού, όμως αυτό δεν είναι παρά η δομή της γλώσσας, η οργάνωση της οποίας καταδεικνύει τις πιο λεπτές σημασιολογικές αποχρώσεις, όπως για παράδειγμα το φαινόμενο της δοτικής αντιχαριστικής, που μας βοηθάει να καταλάβουμε ότι αυτό που λέγεται είναι για τη βλάβη κάποιου, όχι μια τυχαία διατύπωση της δοτικής μέσα στο λόγο.
Επίσης, γίνεται κατανοητή, σε συνδυασμό με τη γραμματική, η μουσικότητα της γλώσσας. Τα αρχαία ελληνικά είναι λόγος προσωδιακός, οι ποσότητες των φωνηέντων και τα διπλά σύμφωνα απέδιδαν τη μουσικότητα του προφορικού λόγου και χωρίς τη γνώση αυτή δεν θα μπορούσαμε να ανασυνθέσουμε τον τρόπο ομιλίας της αρχαιότητας, μόνο να τον εικάσουμε. Σήμερα, με τα τεχνολογικά επιτεύγματα μπορούμε να καταγράφουμε τις γλώσσες και τα ιδιώματα εκείνα που τείνουν να εξαλειφθούν από την παγκοσμιοποίηση, αλλά και τη πληθυσμιακή συρρίκνωση των κοινοτήτων που τις μιλούν. Ο μόνος τρόπος για να διασώσουμε στην ιστορική μας μνήμη τις γλώσσες της αρχαιότητας είναι να τις μάθουμε.
Με τη γνώση των αρχαίων ελληνικών μπορούμε να ανασυνθέσουμε και τον τρόπο ζωής των αρχαίων, τα ήθη και τα έθιμα, την παιδεία, την κουλτούρα, τη σκέψη. Για παράδειγμα, από τις εγχάρακτες επιγραφές των αγγείων μαθαίνουμε ότι οι αγγειοπλάστες ήταν στην πλειονότητά τους ημιμορφωμένοι, γι` αυτό πολλές φορές έκαναν γραμματικά λάθη στις εγχαράξεις τους. Αυτό όμως είχε ως αποτέλεσμα, επειδή απέδιδαν στην ουσία την προφορική ομιλία- εν ολίγοις έγραφαν ό, τι άκουγαν- οι γλωσσολόγοι να καταφέρουν να αποδώσουν την προφορική ομιλία. Με τον ίδιο τρόπο έγιναν γνωστές και οι μεταβολές στη γλώσσα ανά τους αιώνες. Για παράδειγμα, από την αρχαία ελληνική της κλασικής περιόδου ως την ελληνιστική Κοινή διαπιστώνονται πολλές μεταβολές τόσο στη γραμματική όσο και στο συντακτικό, αφού η ελληνική γλώσσα γίνεται η επίσημη γλώσσα της διοίκησης και γίνεται επιτακτική η εκμάθησή της από ετερόκλητους πληθυσμούς σε ολόκληρη σχεδόν την Ασία και τη Βόρεια Αφρική. Το φαινόμενο του "ιωτακισμού", όπου τα διάφορα [i]- η, ι ,υ, οι, ει- συνέπεσαν στην προφορά, μας αφήνει να καταλάβουμε γιατί σήμερα έχουμε τόσα πολλά [i] στην ορθογραφία, τη διατήρηση της ιστορικής ορθογραφίας. Δεν προφέρονταν πάντα έτσι, αλλά μετά την καθιέρωση της ελληνικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας του ελληνιστικού κράτους, καθώς παρουσιάστηκε μεγάλη δυσκολία στην εκμάθησή της από διαφορετικές εθνότητες, απλοποιήθηκε σε όλα τα επίπεδα: φωνολογικά, γραμματικά, συντακτικά. Έτσι, μέσα από την εξελικτική πορεία της γλώσσας παρατηρούμε και τις ιστορικο- κοινωνικές μεταβολές.
Από την άλλη πλευρά, συχνά αναφερόμαστε στον πλούτο της ελληνικής γλώσσας, που υποτίθεται ότι περιέχει κάποια εκατομμύρια λέξεων. Προσωπικά αγνοώ πλήρως πόσες λέξεις έχει το ελληνικό λεξιλόγιο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ξέρω όμως τούτο: ότι στην καθημερινότητά μας- τόσο στον προφορικό όσο και στο γραπτό λόγο δεν χρησιμοποιούμε παρά μόνο μερικές εκατοντάδες λέξεις κι αυτές τείνουν στη μείωση. Ποια λοιπόν η σημασία της αναφοράς αυτής επί της ουσίας; γιατί αντιτείνουμε το λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας, για να τεκμηριώσουμε την υπεραξία της έναντι άλλων γλωσσών, όταν την αγνοούμε επιδεικτικά; αν υπάρχει κάποια σημασία σ` αυτό, θα έπρπε είναι το ότι στην ελληνική υπάρχει σημασιολογική επάρκεια. Οι Άγγλοι λένε για κάτι που δύσκολα περιγράφεται "Greeks would have a word for that". Οι αρχαίοι ημών, για να περιγράψουν με ακρίβεια το οτιδήποτε, δημιουργούσαν την κατάλληλη λέξη "παίζοντας" με το βασικό λεξιλόγιο και τις προθέσεις, τα επιρρήματα και τα διάφορα επιθήματα. Έτσι, ο Κριτίας μιλάει για τον Θηραμένη στη δίκη του δεύτερου και τον δείχνει με το δάχτυλο λέγοντας: "Θηραμένην τουτονί" και είναι αυτό το -ι στην κατάληξη σημαίνει "εδώ" : "αυτόν εδώ, το Θηραμένη" ή ο Ξενοφώντας όταν περιγράφει την κίνηση του αθηναϊκού στόλου χρησιμοποιεί όλες τις εκφάνσεις του ρήματος "πλέω", για να δείξει τον τρόπο κίνησης: περιπλέουν, που θα πει "πλέουν γύρω", επιπλέουν- πλέουν εναντίον, διαπλέουν- πλέουν δια μέσου, εκπλέουν, προσπλέουν, καταπλέουν... Είναι τα "πομφολυγοπαφλάσματα" και τα "φληναφήματα" του Αριστοφάνη, που περιγράφουν ηχομιμητικά τα άσκοπα λόγια που μοιάζουν με τους ήχους των κυμάτων, θόρυβοι χωρίς νόημα.... ποια μετάφραση μπορεί να αποδώσει αυτό το νόημα και τη μουσικότητα των λέξεων; ποιος ήξερε ότι οι συλλαβές της παρόδου- του άσματος του χορού της αρχαιοελληνικής τραγωδίας, όταν μπαίνει στην ορχήστρα- είναι μετρημένες, ώστε να ξεκινούν με την είσοδο του κορυφαίου και ολοκληρώνονται μόλις σχηματιστεί ο κύκλος του χορού πάνω στην ορχήστρα; ότι στην ουσία κάθε μετρικός πόδας, όπως λέμε, είναι μετρημένα βήματα;
Και κάτι ακόμα... πόσες φορές θελήσαμε να διανθίσουμε με αρχαία αποφθέγματα και ρητά το λόγο μας για να του δώσουμε κύρος; Στην ουσία αντιλαμβανόμαστε τη σημασία του, αλλά αρνούμαστε να μοχθήσουμε, για να κατακτήσουμε κάτι που θα μας κάνει στην ουσία πιο επαρκείς ομιλητές και ικανούς συνομιλητές.
Πώς είναι δυνατόν να τα αγνοούμε όλα αυτά; την ομορφιά των κειμένων και των λεπτών νοηματικών αποχρώσεων που αποδίδουν; να αγνοούμε τη γλώσσα που γέννησε τη φιλοσοφία, την επιστήμη, το θέατρο και αποτέλεσε το θεμέλιο για τη δημιουργία της λατινικής κι από κει των λατινογενών γλωσσών; Όχι να ξέρουμε απλώς ότι το έκανε, επειδή το ακούσαμε να το λένε στην τηλεόραση ή από όσα ακούγονται και λέγονται από ειδήμονες και μη, αλλά επειδή το είδαμε στην πράξη και πάνω απ` όλα κατανοήσαμε γιατί σήμερα είμαστε αυτό που είμαστε, λέμε αυτό που λέμε και σκεφτόμαστε με τον τρόπο που σκεφτόμαστε. κάποιοι έθεσαν τα θεμέλια του ελληνικού χαρακτήρα και δεν γίνεται να ξεθεμελιώσουμε το οικοδόμημα στο οποίο στεγάζουμε την ύπαρξή μας. Πώς θα αντιπαρατεθούν, θα διαλεχθούν, θα φιλοσοφήσουν οι επερχόμενες γενιές, όταν τα greeklish θα έχουν αντικαταστήσει το μουσικό λόγο της ελληνικής με ένα τερατώδες γλωσσικό υβρίδιο; Ακούγεται υπερβολικό, το ξέρω, όμως από τη στιγμή που σήμερα, σε αφιέρωμα- έρευνα που διάβασα σε περιοδικό, οι καθηγητές έχουν φτάσει στο σημείο να διορθώνουν greeklish στις εκθέσεις των μαθητών, δεν είναι και τόσο μακρινό σενάριο...
Για να θυμηθώ το Γιώργο Ιωάννου, όλοι έχουμε νιώσει κατά καιρούς συγκίνηση όταν σε κάποια εκσκαφή για τη θεμελίωση και ανέγερση ενός σύγχρονου κτιρίου έχουν αποκαλυφθεί αρχαιότητες, όπως το Λύκειο του Αριστοτέλη με τα έργα του μετρό, και έχουμε νιώσει οργή ή/και θλίψη, όταν οι εργολάβοι έχουν επιχωματώσει την έκταση για να χτίσουν από πάνω μια πολυκατοικία. Φανταστείτε να γίνεται αυτό στα λόγια μας...
http://www.youtube.com/watch?v=5ivG8EEwhjk
Ας προσπαθήσουμε λοιπόν, να επιχειρηματολογήσουμε υπέρ της εκμάθησης των αρχαίων ελληνικών.
Κατ` αρχάς, όπως κάθε φαινόμενο, έτσι και η γλώσσα έχει την ιστορία της και μέσω αυτής μπορεί να γίνει κατανοητή. Το να προσπαθούμε να τη δούμε σε κάθε ιστορική της στιγμή σαν κάτι αυτόνομο, χωρίς παρελθόν και μέλλον, είναι το ίδιο σαν να προσπαθούμε να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε έναν άνθρωπο χωρίς να λάβουμε υπόψη μας το παρελθόν του. Η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός, που προσαρμόζεται στις συνθήκες και εξελίσσεται μαζί με την κοινωνία, που τη χρησιμοποιεί ως κώδικα επικοινωνίας. Η ίδια κοινωνική ομάδα που δίνει έμφαση στην ιστορία της, για να μπορέσει να αυτοπροσδιοριστεί, δεν είναι δυνατόν να απαρνείται- ή ακόμα χειρότερα να απαξιώνει κι εν τέλει να αγνοεί συστηματικά- την ιστορία της γλώσσας της. Δέντρο χωρίς ρίζες είναι δέντρο νεκρό. Έτσι, δεν είναι η αρχαία ελληνική νεκρή γλώσσα, αλλά η νέα, όταν έχει την ψευδαίσθηση, χάριν ευκολίας, ότι έχει αποκοπεί από το παρελθόν της.
Για τον ίδιο λόγο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις γραμματικές και συντακτικές μεταβολές. Μπορεί να "αγκομαχούμε" μπροστά στην ανηφοριά του αρχαιοελληνικού συντακτικού, όμως αυτό δεν είναι παρά η δομή της γλώσσας, η οργάνωση της οποίας καταδεικνύει τις πιο λεπτές σημασιολογικές αποχρώσεις, όπως για παράδειγμα το φαινόμενο της δοτικής αντιχαριστικής, που μας βοηθάει να καταλάβουμε ότι αυτό που λέγεται είναι για τη βλάβη κάποιου, όχι μια τυχαία διατύπωση της δοτικής μέσα στο λόγο.
Επίσης, γίνεται κατανοητή, σε συνδυασμό με τη γραμματική, η μουσικότητα της γλώσσας. Τα αρχαία ελληνικά είναι λόγος προσωδιακός, οι ποσότητες των φωνηέντων και τα διπλά σύμφωνα απέδιδαν τη μουσικότητα του προφορικού λόγου και χωρίς τη γνώση αυτή δεν θα μπορούσαμε να ανασυνθέσουμε τον τρόπο ομιλίας της αρχαιότητας, μόνο να τον εικάσουμε. Σήμερα, με τα τεχνολογικά επιτεύγματα μπορούμε να καταγράφουμε τις γλώσσες και τα ιδιώματα εκείνα που τείνουν να εξαλειφθούν από την παγκοσμιοποίηση, αλλά και τη πληθυσμιακή συρρίκνωση των κοινοτήτων που τις μιλούν. Ο μόνος τρόπος για να διασώσουμε στην ιστορική μας μνήμη τις γλώσσες της αρχαιότητας είναι να τις μάθουμε.
Με τη γνώση των αρχαίων ελληνικών μπορούμε να ανασυνθέσουμε και τον τρόπο ζωής των αρχαίων, τα ήθη και τα έθιμα, την παιδεία, την κουλτούρα, τη σκέψη. Για παράδειγμα, από τις εγχάρακτες επιγραφές των αγγείων μαθαίνουμε ότι οι αγγειοπλάστες ήταν στην πλειονότητά τους ημιμορφωμένοι, γι` αυτό πολλές φορές έκαναν γραμματικά λάθη στις εγχαράξεις τους. Αυτό όμως είχε ως αποτέλεσμα, επειδή απέδιδαν στην ουσία την προφορική ομιλία- εν ολίγοις έγραφαν ό, τι άκουγαν- οι γλωσσολόγοι να καταφέρουν να αποδώσουν την προφορική ομιλία. Με τον ίδιο τρόπο έγιναν γνωστές και οι μεταβολές στη γλώσσα ανά τους αιώνες. Για παράδειγμα, από την αρχαία ελληνική της κλασικής περιόδου ως την ελληνιστική Κοινή διαπιστώνονται πολλές μεταβολές τόσο στη γραμματική όσο και στο συντακτικό, αφού η ελληνική γλώσσα γίνεται η επίσημη γλώσσα της διοίκησης και γίνεται επιτακτική η εκμάθησή της από ετερόκλητους πληθυσμούς σε ολόκληρη σχεδόν την Ασία και τη Βόρεια Αφρική. Το φαινόμενο του "ιωτακισμού", όπου τα διάφορα [i]- η, ι ,υ, οι, ει- συνέπεσαν στην προφορά, μας αφήνει να καταλάβουμε γιατί σήμερα έχουμε τόσα πολλά [i] στην ορθογραφία, τη διατήρηση της ιστορικής ορθογραφίας. Δεν προφέρονταν πάντα έτσι, αλλά μετά την καθιέρωση της ελληνικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας του ελληνιστικού κράτους, καθώς παρουσιάστηκε μεγάλη δυσκολία στην εκμάθησή της από διαφορετικές εθνότητες, απλοποιήθηκε σε όλα τα επίπεδα: φωνολογικά, γραμματικά, συντακτικά. Έτσι, μέσα από την εξελικτική πορεία της γλώσσας παρατηρούμε και τις ιστορικο- κοινωνικές μεταβολές.
Από την άλλη πλευρά, συχνά αναφερόμαστε στον πλούτο της ελληνικής γλώσσας, που υποτίθεται ότι περιέχει κάποια εκατομμύρια λέξεων. Προσωπικά αγνοώ πλήρως πόσες λέξεις έχει το ελληνικό λεξιλόγιο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ξέρω όμως τούτο: ότι στην καθημερινότητά μας- τόσο στον προφορικό όσο και στο γραπτό λόγο δεν χρησιμοποιούμε παρά μόνο μερικές εκατοντάδες λέξεις κι αυτές τείνουν στη μείωση. Ποια λοιπόν η σημασία της αναφοράς αυτής επί της ουσίας; γιατί αντιτείνουμε το λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας, για να τεκμηριώσουμε την υπεραξία της έναντι άλλων γλωσσών, όταν την αγνοούμε επιδεικτικά; αν υπάρχει κάποια σημασία σ` αυτό, θα έπρπε είναι το ότι στην ελληνική υπάρχει σημασιολογική επάρκεια. Οι Άγγλοι λένε για κάτι που δύσκολα περιγράφεται "Greeks would have a word for that". Οι αρχαίοι ημών, για να περιγράψουν με ακρίβεια το οτιδήποτε, δημιουργούσαν την κατάλληλη λέξη "παίζοντας" με το βασικό λεξιλόγιο και τις προθέσεις, τα επιρρήματα και τα διάφορα επιθήματα. Έτσι, ο Κριτίας μιλάει για τον Θηραμένη στη δίκη του δεύτερου και τον δείχνει με το δάχτυλο λέγοντας: "Θηραμένην τουτονί" και είναι αυτό το -ι στην κατάληξη σημαίνει "εδώ" : "αυτόν εδώ, το Θηραμένη" ή ο Ξενοφώντας όταν περιγράφει την κίνηση του αθηναϊκού στόλου χρησιμοποιεί όλες τις εκφάνσεις του ρήματος "πλέω", για να δείξει τον τρόπο κίνησης: περιπλέουν, που θα πει "πλέουν γύρω", επιπλέουν- πλέουν εναντίον, διαπλέουν- πλέουν δια μέσου, εκπλέουν, προσπλέουν, καταπλέουν... Είναι τα "πομφολυγοπαφλάσματα" και τα "φληναφήματα" του Αριστοφάνη, που περιγράφουν ηχομιμητικά τα άσκοπα λόγια που μοιάζουν με τους ήχους των κυμάτων, θόρυβοι χωρίς νόημα.... ποια μετάφραση μπορεί να αποδώσει αυτό το νόημα και τη μουσικότητα των λέξεων; ποιος ήξερε ότι οι συλλαβές της παρόδου- του άσματος του χορού της αρχαιοελληνικής τραγωδίας, όταν μπαίνει στην ορχήστρα- είναι μετρημένες, ώστε να ξεκινούν με την είσοδο του κορυφαίου και ολοκληρώνονται μόλις σχηματιστεί ο κύκλος του χορού πάνω στην ορχήστρα; ότι στην ουσία κάθε μετρικός πόδας, όπως λέμε, είναι μετρημένα βήματα;
Και κάτι ακόμα... πόσες φορές θελήσαμε να διανθίσουμε με αρχαία αποφθέγματα και ρητά το λόγο μας για να του δώσουμε κύρος; Στην ουσία αντιλαμβανόμαστε τη σημασία του, αλλά αρνούμαστε να μοχθήσουμε, για να κατακτήσουμε κάτι που θα μας κάνει στην ουσία πιο επαρκείς ομιλητές και ικανούς συνομιλητές.
Πώς είναι δυνατόν να τα αγνοούμε όλα αυτά; την ομορφιά των κειμένων και των λεπτών νοηματικών αποχρώσεων που αποδίδουν; να αγνοούμε τη γλώσσα που γέννησε τη φιλοσοφία, την επιστήμη, το θέατρο και αποτέλεσε το θεμέλιο για τη δημιουργία της λατινικής κι από κει των λατινογενών γλωσσών; Όχι να ξέρουμε απλώς ότι το έκανε, επειδή το ακούσαμε να το λένε στην τηλεόραση ή από όσα ακούγονται και λέγονται από ειδήμονες και μη, αλλά επειδή το είδαμε στην πράξη και πάνω απ` όλα κατανοήσαμε γιατί σήμερα είμαστε αυτό που είμαστε, λέμε αυτό που λέμε και σκεφτόμαστε με τον τρόπο που σκεφτόμαστε. κάποιοι έθεσαν τα θεμέλια του ελληνικού χαρακτήρα και δεν γίνεται να ξεθεμελιώσουμε το οικοδόμημα στο οποίο στεγάζουμε την ύπαρξή μας. Πώς θα αντιπαρατεθούν, θα διαλεχθούν, θα φιλοσοφήσουν οι επερχόμενες γενιές, όταν τα greeklish θα έχουν αντικαταστήσει το μουσικό λόγο της ελληνικής με ένα τερατώδες γλωσσικό υβρίδιο; Ακούγεται υπερβολικό, το ξέρω, όμως από τη στιγμή που σήμερα, σε αφιέρωμα- έρευνα που διάβασα σε περιοδικό, οι καθηγητές έχουν φτάσει στο σημείο να διορθώνουν greeklish στις εκθέσεις των μαθητών, δεν είναι και τόσο μακρινό σενάριο...
Για να θυμηθώ το Γιώργο Ιωάννου, όλοι έχουμε νιώσει κατά καιρούς συγκίνηση όταν σε κάποια εκσκαφή για τη θεμελίωση και ανέγερση ενός σύγχρονου κτιρίου έχουν αποκαλυφθεί αρχαιότητες, όπως το Λύκειο του Αριστοτέλη με τα έργα του μετρό, και έχουμε νιώσει οργή ή/και θλίψη, όταν οι εργολάβοι έχουν επιχωματώσει την έκταση για να χτίσουν από πάνω μια πολυκατοικία. Φανταστείτε να γίνεται αυτό στα λόγια μας...
http://www.youtube.com/watch?v=5ivG8EEwhjk
Σχόλια
Οι νεκρές γλώσσες, εξορισμού δεν έχουν μέλλον σε πρακτική χρήση. Αυτό δε σημαίνει πως δεν υπάρχει όφελος στην εκμάθησή τους, βέβαια. Για μένα, όμως, το ζητούμενο είναι ακριβώς αυτό που περιγράφεις: Να καταφέρναμε κάπως να επαναφέρουμε την εκφραστικότητα και το εύρος της λεξιπλασίας που υπήρχε κάποτε στα Αρχαία, χωρίς απαραίτητα να χρειαστεί να επιστρέψουμε σε προηγούμενες μορφές της γλώσσας. Το περίεργο είναι πως πιο εύκολα αναβιώνουν γλώσσες όπως τα ουαλικά και τα βρετονικά από ανθρώπους που μιλάνε στη σύγχρονη εποχή γλώσσες αρκετά απομακρυσμένες από τις προγονικές τους, παρά τα αρχαία ελληνικά ή τα λατινικά από τους έλληνες/ιταλούς αντίστοιχα.
Τα Greeklish είναι αναμενόμενο φαινόμενο της κυριαρχίας των αγγλικών, παγκοσμίως. Σε βάθος χρόνου, απλώς θα επηρεαστούν τόσο πολύ τα ελληνικά, που θα αναγκαστούν να προσαρμοστούν και να αλλάξουν. Η εκφραστικότητα μιας γλώσσας που μιλάνε τόσοι λαοί, και σε τόσες διαφορετικές διαλέκτους είναι λογικό να αυξάνεται συνεχώς. Η ικανότητα των αγγλικών για σχηματισμών ολοένα και περισσότερων ιδιωματισμών είναι ασταμάτητη. Πιστεύω πως πρέπει κάπως να ανακτηθεί η ελευθερία στην έκφραση των αρχαίων ελληνικών, αν θέλουμε να ανταποκριθούμε.
http://miresperanto.narod.ru/en/english_as_intern/hegemony_of_english.htm
Δεν είμαι κι εγώ οπαδός της επιστροφής στα αρχαία ελληνικά, με την έννοια της αναβίωσης, απλώς συνηγορώ υπέρ της εκμάθησής τους ως αναπόσπαστου τμήματος της ιστορίας της αρχαιότητας και ως ενός ικανού εργαλείου, που μπορεί να αποκωδικοποιήσει τη σκέψη και τον πολιτισμό της.
Σαφώς η γλώσσα είναι ένα ευέλικτο εργαλείο, που προσαρμόζεται στις ανάγκες των κοινωνιών, με απλοποιητική μάλιστα τάση, απλώς νιώθω πως θα πρέπει να αποφύγουμε το σκόπελο της λεξιπενίας, που θα εμποδίζει την έκφραση της ίδιας της προσωπικότητάς μας σε λίγο..
Όσο για τα greeklish, επειδή δεν είναι ακριβώς γλώσσα, αλλά είδος γραφής, που δεν διέπεται από κανόνες- τουλάχιστον ακόμα- προς το παρόν μόνο σύγχυση μοιάζει να προκαλεί κι αν είναι να οδηγήσει σε μετασχηματισμό των ελληνικών, θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι θα εκφράζουν. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η γλώσσα που μιλάει ένας λαός είναι αυτή που σταδιακά κυριαρχεί στην καθημερινότητα, απλώς θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε το διακύβευμα. Μπορεί να μην είναι και τραγικό, όπως αυτή η χαριτωμένη μίξη που αποτελούν τα γκρεκάνικα, αρκεί να είναι επαρκής φορέας των σκέψεων και των συναισθημάτων μας, του πολιτισμού μας γενικά...